Η ζήλια θεωρείται ένα πολύπλοκο συναίσθημα το οποίο περικλείει άλλα δυσάρεστα συναισθήματα όπως τον φόβο, την λύπη, το θυμό, το φθόνο, την αίσθηση της εγκατάλειψης, της απώλειας, της προδοσίας και της ταπείνωσης. Συνάμα, ο άνθρωπος που ζηλεύει βρίσκεται σε διαρκή ανησυχία και αμφιβολία που σχετίζεται με τον/την σύντροφο του.
Όσον αφορά την προδιάθεση για να είναι κανείς ζηλιάρης, υπάρχουν τεράστιες ατομικές διαφορές και μάλιστα κάποιες έρευνες δείχνουν ότι η τάση αυτή επηρεάζεται από τους λεγόμενους πέντε παράγοντες της προσωπικότητας (εξωστρέφεια, δεκτικότητα στην εμπειρία, συγκαταβατικότητα, συναισθηματική σταθερότητα, ευσυνειδησία). Έχει ειπωθεί πως η τάση για ζήλια σχετίζεται θετικά με τη συναισθηματική αστάθεια, την επιρρέπεια δηλαδή σε δυσάρεστα συναισθήματα όπως ο φόβος, το άγχος και η κατάθλιψη. Όσο μεγαλύτερη η συναισθηματική αστάθεια, τόσο πιο επιρρεπές είναι το άτομο στη ζήλια, υποστηρίζουν σχετικές έρευνες. Σύμφωνα με αυτές, η ζήλια σχετίζεται αντίστροφα με της συγκαταβατικότητα, την τάση δηλαδή του ατόμου να είναι συνεργατικό, συμπονετικό κι ευχάριστο αντί καχύποπτο και ανταγωνιστικό. Όπως συμβαίνει και με τους υπόλοιπους παράγοντες της προσωπικότητας, η συναισθηματική σταθερότητα και η συγκαταβατικότητα ενός ατόμου επηρεάζονται από την κληρονομικότητα, το περιβάλλον καθώς και από πρώιμες εμπειρίες.
Οι άνθρωποι που έχουν την τάση να ζηλεύουν λόγω αυτών των χαρακτηριστικών της προσωπικότητας τους, συχνά χρησιμοποιούν ακραίες μεθόδους για να κρατήσουν τον/την σύντροφό τους κοντά τους όπως το να τους ωθούν να ξεκόψουν από τους φίλους ή την οικογένεια τους, το να τους υποβιβάζουν ή να υπονομεύουν την αυτοεκτίμηση τους.
Τα παραπάνω βέβαια περιγράφουν την ζήλια χωρίς λογική βάση ή την υπερβολική ζήλια μεταξύ συντρόφων. Η ζήλια όμως δεν είναι πάντα ένα αδικαιολόγητο συναίσθημα μιας και θα μπορούσε να αποτελεί μια φυσιολογική αντίδραση στην απειλή απώλειας της σχέσης. Δεν έχουν νευρωτικές τάσεις ή χαμηλή αυτοεκτίμηση όλοι οι άνθρωποι που ζηλεύουν. Αντίθετα, σε πολλές περιπτώσεις η ζήλια ίσως αντικατοπτρίζει την υψηλή αυτοεκτίμηση του ατόμου (δεν επιτρέπω να μου φέρονται έτσι) ή τις συγκεκριμένες αξίες του για τις σχέσεις, τη μονογαμία και την τιμιότητα.
Αγάπη, δέσμευση και ζήλια
Στα αρχικά στάδια μιας σχέσης, «λίγη ζήλια» συχνά εκλαμβάνεται ως κάτι χαριτωμένο, μία ένδειξη ότι ο άλλος ενδιαφέρεται κι ότι θέλει να δεσμευτεί. Και η αλήθεια είναι, ότι σε μικρές δόσεις, η ζήλια μπορεί να αποτελεί μέτρο του πόσο ενδιαφερόμαστε για τον άλλο και για το πόσο φοβόμαστε ότι ίσως τον/την χάσουμε. Όμως, όσο προχωράει μία σχέση, κι όσο χτίζουμε την εμπιστοσύνη πάνω στην οποία στηρίζεται η σχέση μας, η ζήλια ίσως αρχίσει να γίνεται κάτι ενοχλητικό ή επίπονο, ιδίως όταν βιώνεται/εκφράζεται με υπερβολή.
Πολλοί μπερδεύουν τη ζήλια με την αγάπη/έρωτα και θεωρούν ότι αποτελεί ατράνταχτη ένδειξη της. Είναι όμως λάθος να το πιστεύουμε αυτό μιας και ζήλια μπορεί να αισθάνεται κάποιος σύντροφος χωρίς απαραίτητα να αγαπά τον/την σύντροφό του. Η ζήλια μπορεί να σχετίζεται και με την αίσθηση δύναμης/ισχύος, για παράδειγμα, ο σύζυγος που είναι απομακρυσμένος συναισθηματικά από τη σύζυγο του, είναι δυνατό να εξακολουθεί να τη ζηλεύει όταν κάποιος την φλερτάρει φοβούμενος την ήττα από έναν ενδεχόμενο αντίπαλο. Στην περίπτωση αυτή η ζήλια διατηρείται όχι λόγω αγάπης αλλά λόγω της ανάγκης για επιβεβαίωση και διατήρηση του ελέγχου.
Γιατί όμως να χρειάζεται κανείς να διατηρεί τον έλεγχο και να αυτοεπιβεβαιώνεται με αυτόν τον τρόπο; Η απάντηση σίγουρα δεν μπορεί να είναι μία, μιας και καθένας μας είναι διαφορετικός. Εάν όμως κάποιος αισθάνεται την προσωπική του αυτοαξία μειωμένη ή σε κίνδυνο, είναι πιθανόν να προσπαθεί να την αναπληρώσει κάνοντας κάτι που θα του δημιουργήσει την αίσθηση της δύναμης. Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε το να ελέγχει κανείς τον σύντροφο του, ίσως προσφέρει προσωρινά αυτή την επίφαση δύναμης, η οποία όμως δεν κρατά, μιας κι εξαρτάται από κάποιον άλλο(τον/την σύντροφο του ανθρώπου που ζηλεύει).
Για να καταλάβεις και να διαχειριστείς το συναίσθημα της ζήλιας
Προσπάθησε αναγνωρίσεις ποιος είναι ο πυρήνας της ζήλιας σου. Ίσως φοβάσαι ότι θα χάσεις τη σχέση, ίσως ότι θα γελοιοποιηθείς; Κατάλαβε ποιος είναι ο βαθύτερος φόβος ο οποίος υποκινεί τη ζήλια που αισθάνεσαι.
Κάνε μια αναδρομή στο παρελθόν και θυμήσου τι ήταν αυτό που σε προσέλκυσε στον/στην σύντροφό σου. Ήταν το αίσθημα της ασφάλειας; Το ότι ένιωθες να σε θέλουν και να σε αγαπούν; Η αίσθηση ότι είχες κάποιον να σε σέβεται και να σε κατανοεί; Έπειτα σύγκρινε αυτά τα πράγματα που σε προσέλκυσαν αρχικά με τον βασικό πυρήνα της ζήλιας σου, τον φόβο δηλαδή που τη δημιουργεί. Υπάρχει κάποια σύνδεση ανάμεσα τους; Συνήθως υπάρχει. Για παράδειγμα, εάν αυτό που σε προσέλκυσε στον/στην σύντροφό σου ήταν ότι ένιωθες να σε θέλει και να σε αγαπά, είναι πιθανό , η πιο επίπονη σκέψη σε σχέση με τη ζήλια σου να είναι ότι δε σε θέλουν ή δε σε αγαπούν πια. Η εάν αυτό που σε προσέλκυσε ήταν η αίσθηση ότι σε σέβονται και σε εκτιμούν, είναι πιθανό ο βασικός πυρήνας της ζήλιας σου να είναι ότι δε σε σέβονται και δε εκτιμούν πια. Κάνοντας αυτή την άσκηση, θα συνειδητοποιήσεις πως συχνά δεν βρισκόμαστε σε μία σχέση τυχαία, αλλά επιλέγουμε να βρεθούμε, προφανώς επειδή καλύπτει βαθιές εσωτερικές μας ανάγκες. Όταν θεωρήσουμε αυτές οι ανάγκες απειλούνται, είναι πιθανόν να βιώσουμε το συναίσθημα της ζήλιας.
Ψάξε πώς η ζήλια σου μπορεί να σε βοηθήσει καλύτερα να καταλάβεις τον εαυτό σου. Για παράδειγμα, νομίζεις ότι σου λείπει κάποιο χαρακτηριστικό το οποίο θα ήθελες να αναπτύξεις; Ζηλεύεις επειδή θέλεις κάτι παραπάνω από τη σχέση σου, το οποίο δε μπορεί να σου προσφερθεί από τον/την σύντροφό σου; Υπάρχουν αρνητικές εμπειρίες του παρελθόντος οι οποίες έχουν συμβάλλει στο να νιώθεις έτσι;
Εάν τείνεις να ζηλεύεις τον/την σύντροφό σου διαρκώς, η συμπεριφορά που συνοδεύει τα συναισθήματα σου ίσως θέτει σε κίνδυνο τη σχέση σου. Γιαυτό είναι σημαντικό να παρατηρήσεις και να αποδεχθείς τη ζήλια όταν σου συμβαίνει χωρίς απαραίτητα να δρας σύμφωνα με αυτά τα συναισθήματα. Όταν λοιπόν παρατηρείς ότι ζηλεύεις, δώσε λίγο χρόνο στον εαυτό σου να αποδεχτεί αυτό που νιώθει αλλά ταυτόχρονα να συνειδητοποιήσει ότι οι σκέψεις που συνοδεύουν τη ζήλια δεν ανταποκρίνονται απαραίτητα στην πραγματικότητα. Τη στιγμή που παίρνεις το χρόνο σου και παρατηρείς τα συναισθήματα σου, ίσως να νιώσεις ότι η ένταση τους αυξάνεται. Είναι όμως σημαντικό να καταλάβεις ότι δεν χρειάζεται να προσπαθείς απαλλάσσεσαι από ένα αρνητικό συναίσθημα κάθε φορά που το βιώνεις, υιοθετώντας μια συγκεκριμένη συμπεριφορά. Το συναίσθημα σταδιακά αποδυναμωθεί από μόνο του αν του δώσεις τον απαραίτητο χρόνο.
Κατανόησε ότι είναι αναπότρεπτο να υπάρχει κάποια αβεβαιότητα όχι μόνο στις σχέσεις αλλά και στη ζωή εν γένει. Ίσως μέσα σου αισθάνεσαι την πιεστική ανάγκη να πιστέψεις ότι ο σύντροφός σου σίγουρα δεν ενδιαφέρεται για κάποιο άλλο άτομο, αλλά η σιγουριά δεν είναι χαρακτηριστικό της ζωής. Δεν μπορείς με σιγουριά να προβλέψεις τι θα γίνει αύριο ή σ’ ένα χρόνο από σήμερα, μπορείς ωστόσο από τα δεδομένα που έχεις, να υπολογίσεις ένα πιθανό σενάριο. Είναι χρήσιμο να μάθουμε να ζούμε με την αβεβαιότητα γιατί έτσι γλιτώνουμε από τη διαρκή ανησυχία και το άγχος.
Λευτέρης Μόρρου, Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπευτής